H iện nay có rất nhiều vấn đề về môi trường. Những vấn đề mang tính toàn cầu bao gồm: sự nóng lên toàn cầu, cạn kiệt tầng ozone, nạn phá rừng và giảm thiểu đa dạng sinh học, sa mạc hóa, mưa axít, và ô nhiễm nước biển... Ngoài ra còn có những chất hóa học làm rối loạn tuyến nội tiết, hóa học nông nghiệp, phụ gia thực phẩm, đây là những vấn đề xuất hiện trong khu vực sinh sống. Những vấn đề này trở thành vấn đề nan giải lớn nhất trên thế giới, bởi vì nó phá hủy nền tảng sống của nhân loại trong hiện tại và trong tương lai gần. Người ta đã tiến hành nhiều biện pháp cho vấn đề môi trường. Về cơ bản, những biện pháp này có thể được chia thành hai loại, đó là, phát triển công nghệ và kiểm soát hoạt động con người, ngoài ra còn điều tra những nguyên nhân khác. Mặc dù, người ta cho rằng tôn giáo không thể đóng góp trực tiếp từ quan điểm giống hệt khoa học và công nghệ, nếu tôn giáo đó có thể góp phần cho việc giải quyết những vấn đề, thì đó là một khảo sát về phương pháp có thể kiểm soát được hoạt động con người, tức là chuyển hóa lối sống và ý thức về giá trị, khảo sát về đạo đức môi trường, trù liệu về nhận thức đạo đức, khảo sát văn minh và chuyển hóa từ quan điểm toàn cầu. Đối với những vấn đề này, sự tham gia tích cực của tôn giáo là khả thi.
Cho đến hiện nay, chúng tôi đã khảo sát sự đóng góp của Phật giáo cho những vấn đề môi trường như thế nào. Từ những quan điểm căn bản của vấn đề môi trường sẽ gây ra sự đau khổ về thể xác lẫn tinh thần cho tất cả chúng sinh, và nhiệm vụ của Phật giáo là làm giảm bớt và tháo gỡ khổ đau cho chúng sinh. Đó là quan điểm về thiên nhiên và môi trường, nguyên nhân và đặc trưng của những vấn đề môi trường[1] , ý nghĩa của giới luật Phật giáo[2] , con đường lý tưởng của một nền văn minh[3] , những phương pháp lý tưởng của giáo dục môi trường và đạo đức môi trường[4] … theo những quan điểm của Phật giáo. Trong tiểu luận này, để giải quyết những vấn đề môi trường, chúng tôi muốn nêu ra ba điểm, đó là, nhận ra những vấn đề môi trường, xét lại phương thức sống, thực hành và hoạt động để giải quyết vấn đề.
1. Nhận ra những vấn đề môi trường
Nhiều người nên chia sẻ với nhau về những vấn đề môi trường. Trước tiên, điều cần thiết là nhận ra tình trạng hiện tại và nguyên nhân của những vấn đề này một cách thật sâu sắc. Sự nhận ra vấn đề hiện tại này không thể ra ngoài phạm vi nghiên cứu của khoa học. Tuy nhiên, nguyên nhân của những vấn đề phải được kiểm tra, không chỉ từ sự vận động và vòng luân chuyển của vật chất do hoạt động con người theo quan điểm của khoa học, mà còn từ những nhân tố của xã hội và nhân loại. Kế đến, Phật giáo có thể nghiên cứu nguyên nhân của những vấn đề. Hơn nữa, Phật giáo còn có thể nhận ra vấn đề từ quan điểm sâu sắc hơn của một con người, và có thể đưa ra nguyên tắc phát triển của nhân loại và môi trường. Điều quan trọng là bảo quản môi trường và thiên nhiên thích hợp để nhận ra ý nghĩa và vai trò của chúng.
1.1. Chủ nghĩa bình đẳng sinh quyển cơ bản trong tất cả sinh vật và tư tưởng cộng sinh
Đây là một khía cạnh quan trọng trong đạo đức môi trường khi nhân loại, sinh vật và phi sinh vật được nhận thức như thế nào. Đối với Phật giáo, nhân loại, sinh vật và phi sinh vật về căn bản được xem là bình đẳng trong các cấp độ sinh mệnh (life levels ). Thuật ngữ các cấp độ sinh mệnh không những chỉ cho ý nghĩa thông thường là mạng sống (life ), mà còn chỉ cho năng lực cơ bản như năng lượng sống mà nó hỗ trợ cho chúng sinh. Phật giáo dạy rằng, năng lực cơ bản này có thể được gọi là mạng sống tiềm ẩn trong phi sinh vật. Một khái niệm tiêu biểu của Phật giáo trong việc nhận chân được sự việc diễn ra trong mỗi hiện tượng, tức là sinh vật và thiên nhiên được phát hiện trong khái niệm duyên khởi[5] (engi ). Khái niệm này cho rằng một thực thể không thể tồn tại và sinh ra một cách độc lập, mà mỗi thực thể chỉ tồn tại bằng nhiều mối quan hệ hay điều kiện của những thực thể khác. Phật giáo dạy rằng một thực thể không thể tồn tại một cách độc lập, bởi vì sự tương tức tương nhập của tất cả mọi hiện tượng. Mối quan hệ về bản thể (quan hệ không gian) và quan hệ về sự hình thành (quan hệ thời gian) được gắn kết với nhau trong khái niệm này. Khái niệm về thiên nhiên và môi trường được tìm thấy trong khái niệm duyên khởi (Dependent origination ) là tương tự với những khái niệm của sinh thái học (ecology ). Tất cả mọi thứ được nối kết với nhau bằng cách nào đó.
Bởi vậy, những quy luật của sự đa dạng sinh học (bio-diversity ) và sự cộng sinh (symbiosis ) của thiên nhiên và sinh vật là điều cơ bản trong việc duy trì thế giới của chúng ta. Khái niệm duyên khởi (engi ) này làm nền tảng cho mọi hiện tượng trong Phật giáo. Nói cách khác, Phật giáo có khái niệm cho rằng sinh mệnh có thể luân hồi, tái sinh (rinne-tensho ), và phương pháp lý tưởng của sinh mệnh trong con người và sinh vật là giác ngộ (jobutsu )[6] .
Ở đây, giác ngộ có nghĩa là tình trạng lý tưởng nhất của sinh mệnh và thể hiện cảnh giới của Phật trong sinh mệnh. Sự nhận thức này bắt nguồn từ luận điểm cho rằng tất cả chúng sinh đều có sinh mệnh giống nhau như con người. Bởi vậy, về cơ bản chúng sinh được xem là bình đẳng trong Phật giáo.
1.2. Y chánh bất nhị và nguyên tắc của sự phát triển
Một môi trường chỉ có thể được định nghĩa khi có một chủ thể tương thích. Quan điểm môi trường trong Phật giáo không chỉ nhận ra mối quan hệ của mỗi sinh vật và vật chất vô cơ giống như sinh thái học mà còn nhận ra tầng sâu hơn của sinh mệnh. Đây là quan điểm về nghiệp (karma ), chủ thể và môi trường đều là sự biểu hiện của nghiệp. Phật giáo có khái niệm y chánh bất nhị (依正不二, E-shō-funi, e: non-duality of living beings and its Environment )[7] . Khái niệm này giải thích mối quan hệ giữa chủ thể và môi trường của nó. Y chánh (依正, E-shō ) là gọi tắt của thuật ngữ tiếng Nhật y báo (依報: ehō ) và chánh báo (正報, shōhō ). Từ báo (報, hō ) có nghĩa là kết quả rõ ràng, hay kết quả của nghiệp. Chánh báo chỉ cho chúng sinh hay thế giới chủ thể. Những kết quả nghiệp quá khứ của một chúng sinh cá nhân phản ánh chính chúng trong cả sinh mệnh chủ thể và môi trường khách quan. Bởi lẽ, thuật ngữ bất nhị (不二, funi ) có nghĩa là hai trong hiện tượng nhưng không phải là hai trong bản chất. Y chánh bất nhị có nghĩa là sinh mệnh và môi trường của sinh mệnh là hai trong hiện tượng riêng biệt nhưng không phải là hai trong bản chất căn bản của chúng. Cả chủ thể và môi trường cùng tồn tại hay bất nhị trong một tình huống, là một kết quả của nghiệp.